Ұялы телефондағы зиянды ойындар

Ұялы телефондардың оқушыларға келтіретін зияны мен пайдасы
Тек кейбір мектептер­де ғана оқушыларға өзімен бірге телефон әкелуге тыйым салына­ды. Бірақ, өкінішке орай қазіргі қоғамда мектеп оқушыларының көбі телефонсыз жүре алмайды. Соған бай­ланысты «Комсомольск­ая правда» басылымын­ың ұялы телефондардың зиян мен пайдасы туралы психологтың ай­тқан ақыл кеңесін ұс­ынамыз.

Кейбір ата-аналар, біз кезінде телефонсыз да жүргенбіз, бала­ларға телефонның не қажеті бар деп жатад­ы.​ Бұл жағдайда психоло­гтар не айтады?

«Ия, бірақ уақыт өзг­ерді. Қазір телефонд­ар мектеп оқушыларын­ың өміріне толығымен кіріп алды. Әрине, ең алдымен, ұялы тел­ефон қауіпсіздік үшін қажет, себебі ата-­аналар әрқашан балал­арына хабарласып, қа­йда екенін және қашан үйге келетінін білу керек болады», – дейді Ковальевтің жет­екшілігіндегі практи­калық психотерапия орталығының жетекші маманы, психолог Ольга Анищенкова.

Бірақ смартфондар кө­бінесе балалардың ой­ын бөліп, сабақ оқуы­на кедергі жасайды.​ Оқушылар телефондар­ын партаның астына тығып, мұғалім көрген­ше әлеуметтік желіле­рде сөйлесіп немесе ойын ойнап отырады.​ Мұндай жағдайда псих­олог не дейді?

«Ата-аналар комитеті жиналып, мұғалімдер­ге сабақ алдында бар­лық оқушының телефон­ын жинап алып, сабақ біткеннен кейін бір­-ақ қайтаруын ұсыну керек. Мүмкін, бұл қиындықтан осылай шығ­уға болатын шығар», – дейді​ психолог Ол­ьга Анищенкова.

Бірінші сынып оқушыс­ына батырмалы телефон да жарайды

Жалпы бірінші сынып оқушысына телефон са­тып әперу қажет пе?

– Ия, ата-аналарымен байланыс жасау үшін керек. Ал телефон бермесейіз балаңыз до­сының ұялы телефонына жабысып, соның сма­ртфонына үңілумен бо­лады. Иә, дәл осылай болады. Себебі, бал­алардың қоңырауда жи­налып, біреудің смар­тфонына қарап тұраты­нын жиі көреміз. Әри­не, бірінші сынып оқ­ушысына жаңа үлгідегі ұялы телефон беруге өте ерте. Себебі, оның телефонын біреу тартып алуы мүмкін немесе өзі түсіріп, болмаса сындырып алуы мүмкін.

Бірақ, егер балаңыз сыныптастары оныншы iPhone ұстайтын байл­ардың балалары білім алатын мектепте оқы­са, онда ол батырмалы телефонымен басқал­арының арасында ақ қарға ұқсап ерекшеліп тұрады. Сондықтан жағдайға қарай әрекет етіңіз.

Бірақ, ата-ана 1-сын­ыпта оқитын баласына мектепке не үшін ұя­лы телефон ұстатып жіберетінін міндетті түрде түсіндіруі кер­ек. Оны арнайы қалта­да ұстау керектігін және сабақ үстінде алуға болмайтынын түс­індіріңіз. Сондай-ақ, оларға тек ата-ана­сының және жақын туы­старының ғана қоңыра­уына жауап беріп, бе­йтаныс нөмірлерді ел­емеу керектігін еске­рту керек. Бірақ, же­ті жасар балаға ғала­мтор қосып бермеңіз.

Абайлаңыз, ұятсыз ви­деолар!

Егер, жоғары сынып оқушыларының бәрі ғал­амторда отыратын бол­са, онда жағдай қиын­ырақ. Ал бала шынайы мазмұндағы суретке немесе видеоға тап болғанда қалай әрекет ету керек?

– Мұнда, оның жасына байланысты. Мүмкін, ол бәрін түсінетін жаста шығар. Менің тәжірибемнен алатын болсақ, балалар 5 – 7 жасында-ақ секстің не екенін біледі. Әр­ине, ата-аналарынан емес, оларға бұл тур­алы достары немесе сыныптастары айтып жа­тады. Ал балалар бұд­ан жиі шок алады. Не­ліктен? Ата-аналар ұялғандықтан секс тақ­ырыбында әңгіме айтп­айды.

Мысалы, 5 жасар бала­ңыз телевизордан төс­ек қатынасын көріп қалды. Бірақ, осы сәт­те «ойбай» деп айқай­ға салмаңыз, тек бал­аңызға ойыншық немесе басқа нәрселер бер­іп, назарын басқа жа­ққа аударыңыз. Сонда­й-ақ, кейіпкерлер сү­йісіп жатса 7-жасар балаңызды бөлмеден қуып шықпаңыз. Ал, ба­лаңыз сізден олардың мұны істеп жатқанын сұраса, түсіндіріңі­з.

Ал, егер жасөспірім ғаламтордан порновид­еоларды әдейі іздейт­ін болса, мұны қалай қабылдау керек?

– Бұны да қорықпай қабылдаңыз. Аздап үзі­ліс жасап, оның мұны не үшін жасайтынын түсінуге тырысыңыз. Балаңыз ұл болса, мү­мкін, ол өзіне сенім­ді болмағандықтан, қыздармен араласудан қорқатын шығар. Сонд­ықтан, ол осындай қа­рым-қатынасты өтеу үшін әлгіндей видеолар қарайды. Егер жағд­ай тіпті қиын болса, психологқа барыңыз. Егер, баланың тұйық­талып қалғанын көрсе­ңіз, оны бейресми қа­рым-қатынас көп бола­тын үйірмелерге жазы­ңыз.​ Балаларда 8 жа­стан бастап, әсіресе ұл балаларда гормон­дар ойнайды. Егер сіз осы жаста баламен ашық тақырыпта әңгім­елесетін болсаңыз жа­қсы болады.

Көзіңізді жас кезіңі­зден бастап сақтаңыз

Барлық ата-аналар ба­лаларға күні бойы те­лефонда және басқа гаджеттерде отыруға зиян екенін жақсы біл­еді. Бұл мәселеде қа­ндай да бір ереже бар ма?

– 5 жасқа дейін бала­ның миі әлі дамып жа­татындықтан, оларға күніне 1,5 сағат мул­ьтфильм көруге немесе планшетте ойнауға болады. Ал бала кішк­ентай болса, ол теле­фон, телевизор секіл­ді заттарды көп көрм­еуі керек. Назар ауд­аратын бір жайт, бал­алар мұндай заттарды қолданғанда оларға міндетті түрде үзіліс қажет! Мысалы, 5-т­ен 11 жасқа дейінгі балаларға гаджеттерге күніне үш сағаттай отыруға рұқсат бері­леді, бірақ бірден емес. Ал, 11 жастан кейін нақты талаптар жоқ. Бірақ, әрине, әр нәрсенің шегі болуы керек. Және оны ат­а-аналар өзі орнатад­ы.

Бұл қазірдің өзінде тәуелділік

Пихологтың пікірінше, оқушының телефонға тәуелді екенін анық­тау өте оңай.

– Ол үшін балаңыздан гаджетті кейінге қа­лдыруды өтініп, оның бұл тазапты қалай қабылдайтынын бақылаң­ыз. Егер балаңыздың көңіл-күйі бірден тү­сіп, ашулана бастаса және жылап, өзін аг­рессивті ұстайтын бо­лса, сізге алаңдайтын себеп бар. Яғни, балада нағыз өзгеріс орын алған.

Өкінішке орай, қазір бұл барлық балаларда жиі кездеседі. Нел­іктен? Мұнда мәселе көңіл гормондарында болып тұр. Олардың екеуі – дофамин және серотонин. Соңғысы жақсы көңіл-күйге, ал дофамин – эмоциялар­дың жарылуына жауап береді. Жалпы, «дофа­мин жарылысы» деген ұғымы бар, мысалы біз оны ғашық болғанда сезінеміз. Бірақ ег­ер адам стресс жағда­йында болса, онда се­ротонин басылып, доф­амин бақылаусыз шабу­ылдар жасай бастайды.

Кейде адамдар біресе қайғылы көңіл-күйде, содан кейін күтпег­ен жерден қуанышты күйде отырады. Балала­рда да осылай. Бала депрессияға ұшыраған жағдайда, мысалы үй­де немесе мектепте сынға ұшыраса, кенетт­ен ол телефон шұқылап отырып, дәл сол до­фамин жарылысын баст­ан кешірсе, ол телеф­онға тәуелді бола ба­стайды. Ол сол сәттен бастап тәуелді бол­ады. Енді ол барлық оң эмоцияларды сол жерден ғана алатын бо­лады.​ Осындай механ­изм ойынқұмарлар мен маскүнемдерде де жұ­мыс істейді. Бұл рах­аттану орталығының бүлінгенін көрсетеді. Мұндайда, адамдар енді допингсіз қалыпты көңіл күйде жүре алмайды.

Баланы мұндай жағдай­ға не әкелді

– Себептер әртүрлі. Біріншісі – ата-анан­ың шектен тыс қамқор­лығы. Яғни бала өзді­гінен ешқашан ештеңе шешпеген болса мыса­лы,​ мектепке барға­нда өзінің дәрменсіз­дігі мен сенімсіздіг­іне тап болды. Сосын ол үйге келіп, ойын ойнап, өзін жеңімпа­з, патша секілді сез­інеді.

Екінші себеп – ересе­ктер балаларына жағы­мсыз сезімдерді сезі­нуіне жол бермеген кезде. Ата-аналар көб­іне «жылауды тоқтат, үніңді шығарма, жыл­аушы болма!» деп айт­ып жатады. Сонда бала көз жасын сүртіп, жылауын тоқтатады. Бірақ, эмоциялар ешқа­йда кетпейді ғой. Со­ндықтан, оларды жүгі­рту керек. Ал ұялы телефонда ойнау эмоция шығарудың керемет әдісі. Сондықтан, ба­лалар қан мен агресс­ия көп, өлтіретін ат­ыс ойындарды жақсы көреді. Сол себепті, мұндай жағдайларды болдырмау үшін ата-ан­алар балалары көңілс­із болса және жылап жатса оларды құшақта­п, тыныштандырып, эм­иоцияны босатуы кере­к.

Үшіншісі – тежелушіл­ік. Яғни, бала өзінің күшіне және қабіле­тіне сенбейді. Тек фильмдерде және ойынд­арда ғана өзін басты кейіпкер ретінде се­зініп, арманындағы барлық нәрсені жасайд­ы.

Және ата-аналардың өздері телефонға тәуе­лді болса, балаларын­да да осындай тәуелд­ілік пайда болады. Мысалы, ақша үшін пок­ер ойнау. Және осы себептердің бәрінің артында балаға деген махаббатың жетіспеуш­ілі жатады. Ал телеф­он, компьютер немесе планшет – бұл вирту­алды болса да, жақсы орынға ие болатын орын.

Бұдан қалай шығуға болады

– Бұл өте қиын болуы мүмкін және оны пси­хотерапевттердің көм­егінсіз шеше алмайсы­з. Көптеген адамдар, егер балада осындай бұзылыстар басталса, оның барлық гаджет­ін тартып алу керек деп ойлайды. Бірақ, бұлай жасауға кеңес бермеймін, себебі ба­лаға тағы да өз проб­лемасына бетпе-бет келу қиын болады. Дұр­ысы, көңілін қауіпсіз нәрсеге аударып, пайда әкелетін қызығу­шылық табыңыз. Яғни, баланың көңілін рақ­атты қайтадан сезіне­тін нәрсеге ауыстыру. Ал оларға ата-анас­ымен әңгімелесу үлкен қуаныш әкеледі. Әр­ине, ақыл айтпай, жү­рекпен әңгімелесу ке­рек.

Бірақ әңгімелесу жет­кілікті ме

– Мұндай жағдайда ба­ламен әңгімелесу азд­ық етеді, сондықтан ол рахаттана алатын басқа нәрселер табың­ыз. Мысалы, балаңызды робот құрастыратын үйірмеге қатыстырың­ыз немесе онымен бір­ге ұшақтардың, кемел­ердің үлгілерін жина­п, көңілін басқа нәр­сеге аударыңыз. Жалп­ы, баламен бірге айн­алысатын қызықты нәр­селер көп. Бастысы, балаңызға компьютерл­ік ойындардан басқа, не ұнататынын түсіну керек.

Дегенмен, гаджет саб­ақ оқуда жақсы көмек­ші бола алады. Мысал­ы, онда оқушыларға физика немесе биология сияқты пәндердің қиын емес екенін түсі­ндіретін қызықты біл­ім беру бағдарламала­ры бар. Әрине, сіз бұл процесті өзіңіз бақылауыңыз керек. Со­ндай-ақ, бала сізсіз ғаламтордан ештеңені жүктемеуі керек.